QURAN HÖKMLƏRİ: Aralık 2010

Advertise Here

İnsanlara xəbərdarlıq etmək

Cahiliyyə toplumunun əsas həyat fəlsəfəsi insanın yalnız özü qarşısında məsuliyyət daşıması düşüncəsinə əsaslanır. Həmin düşüncəyə görə, insanların əsas vəzifəsi ən yaxşı şəraitdə yaşamaqdan, ən yaxşı şəraiti yaratmaqdan ibarət olub, digər insanların maddi və mənəvi həyatları ilə bağlı heç bir məsuliyyət daşımamaqdır. Buna görə də bir çox insan dinlərinə yalnız özbaşına əməl etməkdən ibarət olduğunu düşünür və başqa insanlara dini təbliğ etmək vəzifəsi daşımadıqlarını güman edirlər. Halbuki, Qurana baxanda, bunun tam əksini görürük.

Müsəlmanın ən böyük vəzifələrindən biri, İslam əxlaqını ətrafda olan insanlara izah və təbliğ etmək və onları da Allaha iman gətirməyə təşviq etməkdir. Quranda, müsəlmanların insanlara xəbərdarlıq etməsi ilə bağlı bir çox hökm var. Bunlardan biri də “Müddəssir” surəsinin 1-ci və 2-ci ayələrində bildirilir:

İbadətdə qətiyyətli olmaq

“O, göylərin və yerin, onların arasında olan hər şeyin Rəbbidir! Yalnız Ona ibadət et və Onun ibadətinə qətiyyətli ol! Heç Ona oxşarını tanıyırsanmı?!” (Məryəm surəsi, 65).

“Qətiyyətlilik” bir məsələdə mətinlik göstərmək, nəticəyə çatmaqda heç bir maneə tanımamaq və əzmlə çalışaraq lazım olanları nəyin bahasına olursa yerinə yetirmək mənasına gəlir. Yuxarıdakı ayədə qeyd olunan qətiyyət sözü də bu mənada işlədilib. Allah müsəlmanlardan yalnız ibadət etmələrini deyil, eyni zamanda ibadətdə qətiyyətli olmalarını tələb edir.

Sözünə etimad göstərilməyəcək insanlar...

Həqiqəti tapa bilmək üçün insanın öz ağlı, biliyi və ya təcrübəsi kifayət etmədiyi hallarda, başqa insanın öyüdü ilə hərəkət etməsi Quranda tövsiyə edilən əxlaq formasıdır. İnsanlar çox vaxt səhv edəcəklərini düşündükləri məsələlərdə doğrunu tapaq və yanlış etməmək üçün qarşılarındakı insanlarla məsləhətləşirlər. Yəni, öyüd almaqda məqsəd həqiqəti tapa bilməkdir.

Lakin, hər bir insan hər hadisədə doğru olanı seçə biləcək ağıla və şüura malik deyil. Yaxud da, doğrunu görsə də öz mənfəətlərinə etinasız yanaşıb bu həqiqəti qarşı tərəfə izah edəcək əxlaqa sahib deyil. Buna görə də yol göstərməsi üçün məsləhət alacağı insanlarda da müəyyən xüsusiyyətlər olmalıdır. Bu xüsusiyyətlərin ən əsası insanın Allaha iman gətirməsidir. Çünki, bir insanın həqiqəti dərhal müəyyənləşdirməsi və hətta öz mənfəətlərinə zidd olsa belə qarşı tərəfə izah etməsi vicdan işidir. Bir insanın maneəsiz olaraq öz vicdanından istifadə etməsini təmin edən yeganə güc Allah qorxusu və Allah sevgisidir.

Yalan danışmamaq

İnsanlar qarşılarındakı insanları öz istədikləri şəkildə istiqamətləndirmək üçün tez-tez yalan danışırlar. Yalanın arxasında bəzən insanın öz qürurunu xilas etmək təlaşı, bəzən qeyri-səmimi davranışa zəmin hazırlamaq, bəzən də üstünlük əldə etmək arzusu dayanır. Lakin səbəbindən asılı olmayaraq, yalan Quranda qınanan əməllərdəndir.

Allahın yalanı insanlara haram etməsi Quranda belə bildirilir:

“Allah sizi bilmədən içdiyiniz andlarınıza görə cəzalandırmaz, lakin içdiyiniz andlara görə cəzalandırar... Bununla belə, andlarınızı qoruyun. Allah ayələrini sizə belə izah edir ki, bəlkə, şükür edəsiniz!” (Maidə surəsi, 89).

Allahın rəhmindən ümidi üzməmək

“Məndən onlara de: “Ey Mənim özlərinə zülm etməkdə həddi aşmış bəndələrim! Allahın rəhmindən ümidsiz olmayın. Allah bütün günahları bağışlayar. Həqiqətən, O bağışlayandır, rəhm edəndir!” (Zumər surəsi, 53).

Ayədə bildirildiyi kimi, insanlar bəzən bilərəkdən və ya bilməyərəkdən səhvlər edirlər. Bu mövzu ilə bağlı ayənin xitabından da məlum olduğu kimi, burada Allahın rəhmətini uman insanlara üz tutulur. Yəni, ayədə bildirilən öz əleyhlərinə olmaqla həddi aşan insanlar Allaha iman gətirən insanlardır. Buna görə də belə hal demək olar ki, müsəlmanlara da aiddir.

Bir şeyi unudan zaman Allahı zikr etmək

İnsan bir çox çatışmazlıqları və nöqsanları olan varlıqdır. Çünki o, yaradılmışdır və onun yaradılanlara xas olan acizliyi vardır. Çatışmazlıq və qüsurdan uzaq olan isə yalnız Allahdır. İnsanın Allah qarşısında nə qədər aciz və çarəsiz vəziyyətdə olmasını anlaya biləcəyi qüsurlarından biri də unutqanlıqdır.

Unutqanlıq hətta dünyanın ən ağıllı insanının da qarşısını ala bilməyəcəyi acizlikdir. İnsanların Allaha nə qədər möhtac olduqlarını dərk etmələri üçün onların yalnız bu acizlikləri barədə düşünmələri kifayətdir. Çünki insan müəyyən mənada öz hafizəsi ilə birlikdə məna ifadə edir. Harada doğulduğu, kim olduğu, harada böyüdüyü, inancları, etdikləri, necə həyat tərzi keçirdiyi, zövqləri, vərdişləri haqqında məlumatlar hafizəsində olduğu üçün bilir. Lakin insana ağzından çıxan cümləsinin sonunu bir anda unutduran Allah ona keçmişi ilə bağlı hər şeyi unutdura bilər. İnsan özünə sahib ola bilməsi üçün Allahın onun hafizəsinə verdiyi məlumatlara hər an ehtiyac duyur. Əgər Allah bunlardan yalnız birini unutdursa, insanın onu geri qaytarmaq imkanı yoxdur. Quranda belə acizlik vəziyyətində insanların Allaha sığınmalarının və Allahdan yardım diləmələrinin vacibliyi əmr edilir:

Dində zorakılığın olmaması və din əxlaqına hikmətlə, gözəl öyüd-nəsihətlə dəvət etmək

“İnsanları hikmətlə, gözəl öyüd-nəsihət ilə Rəbbinin yoluna dəvət et, onlarla ən gözəl surətdə mübahisə et. Həqiqətən, Rəbbin yolundan azanları da, haqq yolda olanları da daha yaxşı tanıyır!” (Nəhl surəsi, 125).

İslam dininin xüsusiyyəti bu dinin insanın onu yalnız öz daxilindən gələrək və qəlbən qəbul edərək yaşaması ilə Allah dərgahında qəbul edilən bir inanc sistemi olmasıdır. Allah dinin bu xüsusiyyətini Quranın bir çox ayələrində izah etmişdir. Məsələn, namaz qılan insan namazını Allah üçün istəyərək və sevərək qılmalıdır. Həmçinin mal-dövlətindən Allah yolunda xərcləyən insanın həmin ibadətinin Allah dərgahında qəbuledilən olması onun verdiyi bu sədəqəni istəyərək və sevərək verməsinə bağlıdır.

İnkarçıların var-dövlətinə və həyat tərzinə rəğbət bəsləməmək

“Kafirlərin bəzi zümrələrinə verdiyimizə fani dünya malına rəğbət gözü ilə baxma...” (Hicr surəsi, 88).

Allah var-dövləti həm müsəlmanlara, həm də kafirlərə verə bilər. Quran da bunu açıq şəkildə bildirir. Lakin ayələrə baxanda məlum olur ki, zənginliyin hər iki tərəfə verilməsinin məqsədləri fərqlidir.

Müsəlmanlara verilən zənginliyin səbəbi gözəl əxlaqlarının əvəzi olaraq Allahın onlara gözəl həyat tərzi vəd etməsidir. Allah müsəlmanları yer üzünün mülklərinə varis edəcəyini bildirmişdir. Belə ki, peyğəmbərlərin həyatına baxanda onların həyatında ortaq dəyişikliyin olduğunu görürük. Bu dəyişiklik peyğəmbərlərin həyatlarının başlanğıcında maddi çətinlik içində yaşamalarına baxmayaraq, onların bir müddət sonra böyük zənginliklərə qovuşmasıdır.

Bilmədiyi məsələni müdafiə etməmək

İnsanların müdafiə, tətbiq və təbliğ etdikləri hər hansı fikrin və ya inancın vicdani olaraq yüz faiz doğru və dəqiq olması qənaətinə gəlmələri və buna əmin olmaları əsas şərtdir. Bunun əksi, yəni insanların doğru olmasına vicdanən əmin olmadığı və haqqında məlumatı olmadığı hər hansı fikrin, insanın və ya hadisənin ardınca getmələri Quranda qadağan edilmişdir. Allah Quranda insanların doğruluğunu təsdiq edib ardınca getdikləri hər fikir üçün axirətdə gözləri, qulaqları və qəlbləri ilə hesab verəcəklərini bildirmişdir:

“Bilmədiyin bir şeyin ardınca getmə. Çünki qulaq, göz və ürək - bunların hamısı sorğu-sual olunacaqdır” (İsra surəsi, 36).

Qeyb barədə birmənalı və qətiyyətlə danışmamaq

Allah insanları zaman və məkana bağlı şəkildə yaratmışdır. Lakin zamanı və məkanı yaradan Allah isə onların fövqündədir və onlardan asılı deyil, həmçinin onların hər ikisini hər tərəfdən əhatə edir. İnsan öz yaradılışı baxımından zaman və məkan daxilində yaşamaq məcburiyyətindədir. O, heç bir zaman və heç bir formada bu vəziyyətini dəyişdirə bilməz. Lakin Allah zamanı və məkanı həm daxildən, həm də xaricdən görür və Öz nəzarəti altında saxlayır.

Bunu belə izah etmək olar: Allah insanın yaşadığı həyatın əvvəlini, axırını, ortasını və sonunu eyni anda görür və bilir. Allah üçün kainatın ilk başlanğıc anı ilə qiyamət saatı arasında heç bir zaman fərqi yoxdur. İnsan üçün isə bu arada çox uzun zaman fərqi var. Lakin bizim otuz santimetrlik cədvələ baxdığımız zaman onun əvvəli ilə sonunu gördüyümüz kimi, Allah da kainatın əvvəlini və sonunu eyni anda bilmək və görmək gücünə malikdir.

Minik vasitələrindən istifadə edərkən Allahın nemətlərini anmaq

İnsanların yaşamaq üçün möhtac olduğu əsas ehtiyaclardan başqa onlara sırf asanlıq və rahatlıq üçün verilən bir çox nemətlər də var. İnsanların ayaqla gedə bilməsi mümkün olmayan yerlərə getməsini təmin edən minik vasitələri də bu nemətlərdəndir. Həmin minik vasitələri Allahın insanlara olan mərhəmət və ehsanının nümunəsi və dəlilidir. Bu səbəbdən də Allah minik heyvanlarından istifadə edildiyi zaman Onun insanlara olan bu mərhəmət və lütfünü xatırlayıb zikr etmələrini əmr edir:

“Ona görə ki, onları minəsiniz, sonra minib oturduğunuz zaman Rəbbinizin nemətini yada salaraq deyəsiniz: “Bunları bizə ram edən Allah pak və müqəddəsdir! Bizim onlara gücümüz çatmazdı. Həqiqətən, biz Rəbbimizin hüzuruna qayıdacağıq!”” (Zuxruf surəsi, 13-14).

Müsəlmanları müjdələmək

“Doğrudan da, Biz səni haqla müjdə verən və qorxudan bir peyğəmbər kimi göndərdik. Elə bir ümmət yoxdur ki, onun içindən qorxudan bir elçi gəlib getməsin!” (Fatir surəsi, 24).

Müsəlmanların xəbərdaredici xüsusiyyətləri ilə yanaşı, müjdəverici xüsusiyyətləri də vardır. Çünki Quran insanlara həm xəbərdarlıq, həm də müjdə kimi nazil edilmişdir.

Bir topluluğa bəslənən kinin ədalətsizliyə sövq etməməsi

Ədalət, insanlar arasındakı anlaşılmazlıqları həll edərkən haqq sahibinə heç bir tərəf tutmadan haqqını vermək mənasını verir. Amma Quran əxlaqına əməl etməyən insanlar əsasən tam və qəti ədalət anlayışı ilə hərəkət etməzlər. Bir çox xarici amillər onların ədalətli qərar qəbul etmələrinə təsir göstərə bilər. Məsələn, belə insan özünə daha yaxın hesab etdiyi insanın lehinə qərar qəbul edə bilər. Həmçinin mənfəətinə uyğun gördüyü, özünə faydalı olan şəkildə hökm verə bilər. Yəni, şəxsi mənfəət naminə verilən qərar ədalətli olmaya bilər.

Dini əxlaqa uyğun yaşamaqda zəiflik göstərməmək və ləng davranmamaq

Bir möminin imanının gücü, səmimiyyəti və qətiyyəti onun Allah yolunda mübarizəsindən, İslama olan sevgisindən aydın olur. Onun bu mübarizədə göstərdiyi hərəkət və davranışları dini əxlaq mövzusunda zəif və ya şövqlü olmasını müəyyən edir.

Dində zəiflik göstərmək möminlər arasında imani cəhətdən tam olaraq yetişməmiş insanlara xas olan xüsusiyyətdir. Bu insanda zəiflik çətin anlarda geri çəkilmək, risk etməmək, nəfsinin rahatlığını və mənfəətlərini dinin mənfəətlərindən üstün tutmaq şəklində ortaya çıxır. Çətinlik olmayan vaxtlarda isə özünü iman gətirməyənlərin və fitnənin varlığından narahat olmamaq, onlara tələ qurmaq və narahat etmək yönündə düşünüb tədbir görməmək, məsuliyyət daşımaqdan və nəfsini çətinliyə salmaqdan uzaq olmaq, hadisələr qarşısında passiv olmaq və onlara təsir göstərməmək, ağır hərəkət etmək kimi göstərir. Bu azğın anlayışlar həmin insanların məntiqi mühakimələrinə və hadisələri qiymətləndirmələrinə əsaslı dərəcədə təsir göstərir. Belə ki, onların şüuru Allah yolunda üzləşdikləri çətinlik və ya təhlükədən qaçmağı özləri üçün qazanc, hətta Allahın neməti olaraq görəcək qədər qapanır:

Möminlərə qarşı təvazökar, inkar edənlərə qarşı sərt olmaq

Sadə və təvazökar olmaq Quranda Allahın təriflədiyi davranışdır. Təvazökar mömin başqa möminlərə əminlik və şövq verir. Həqiqi mənada təvazökarlıq insanın sahib olduğu bütün xüsusiyyətlərə görə Allaha borclu olduğunu bilməsi, Allahdan başqa heç bir gücün olmadığını qəbul etməsi ilə mümkündür. Bu düşüncəyə malik olan insan nə qədər gözəl, bacarıqlı, zəngin, ağıllı və ya qüvvətli olursa-olsun, bütün bunları Allahın verdiyi müvəqqəti xüsusiyyətlər olduğunu, bunların imtahan vasitəsi və saleh əməl üçün fürsət olduğunu bilir. Sahib olduğu heç bir xüsusiyyət onun təkəbbürünə, lovğalanmasına səbəb ola bilməz. Onun bu yüksək əxlaqı Allahın ruhunu daşıyan, Onun yer üzündəki xəlifəsi olan möminlərə qarşı hörmət və təvazökarlıq formasında əks olunur. Bu əxlaqa malik olan möminlər ayələrdə mədh edilmiş və müjdələnmişdir:

Allaha müəyyən olunmuş vaxtlarda həmd etmək və Onu təsbih etmək

Həmd və təsbih etmək möminin həyatının bir hissəsidir. Həmd (şükür) hər növ mədh, ucaltma və tərifə yalnız Allahın layiq olduğunu, təsbih isə Allahın ağıla gələn hər cür qüsur və səhvdən uzaq olduğunu həm dildə, həm də qəlbən təsdiq etməkdir.

Həmd və təsbihin yalnız möminlərin deyil, bütün kainatın ibadəti olduğu ayələrdə belə xəbər verilir:

“Yeddi göy, yer və onlarda olanlar Allahı təqdis edir. Elə bir şey yoxdur ki, Allaha tərif deyib Ona şükür etməsin, lakin siz onların təqdisini anlamazsınız, Allah həqiqətən, həlimdir, bağışlayandır!” (İsra surəsi, 44).

Allah və din əleyhinə danışılan yeri tərk etmək

Möminlər heç bir halda öz inanclarından güzəştə getməzlər. Hər bir mömin olduğu şəraitdə Allahın və Onun dininin təmsilçisidir. Bu həqiqəti dərk edən və bu məsuliyyəti daşıyan möminə Allah və din əleyhinə danışılan yerlərdə olmaq yaraşmaz. Belə ki, bu hal Quran ayələrində qəti olaraq qadağan edilmişdir:

“Allah Kitabda sizə nazil etmişdir ki, Allahın ayələrinin inkar edildiyini və onlara iztehza olunduğunu eşitdiyiniz zaman müşriklər başqa bir söhbətə girişməyənə qədər onlarla bir yerdə əyləşməyin! Çünki o vaxt siz də onların tayı olarsınız. Həqiqətən, Allah münafiqlərin və kafirlərin hamısını cəhənnəmdə bir yerə toplayacaqdır!” (Nisa surəsi, 140).

Verilən borcu yazmaq

“Ey iman gətirənlər! Müəyyən müddətə bir-birinə borc verib aldıqda, onu yazın! Bunu aranızda bir nəfər katib ədalətlə yazsın! Katib gərək Allahın öyrətdiyi kimi yazmaqdan boyun qaçırmasın, yazsın! Borclu olan şəxs borcunu söyləyərək (deyə-deyə) yazdırsın və Rəbbi olan Allahdan qorxaraq ondan (borcdan) bir şey əskiltməsin. Əgər borclu ağılsız və zəifdirsə, yaxud söyləməyə qadir deyilsə, o zaman gərək onun əvəzinə vəkili ədalətlə deyib yazdırsın. Öz adamlarınızdan iki kişini də şahid tutun! Əgər iki kişi olmazsa, razı olduğunuz bir kişi ilə iki qadının şəhadəti kifayətdir. Əgər biri unudarsa, o birisi onun yadına salsın. Şahidlər dəvət olunduqları zaman boyun qaçırmasınlar. Az və ya çox olmasına baxmayaraq, borcu öz vaxtına qədər yazmağa ərinməyin! Sizin bu işiniz Allah yanında daha ədalətli, şahidlik üçün daha düzgün və şübhəyə düşməməniz üçün haqqa daha yaxındır. Lakin aranızda həmişə dövr edən aşkar ticarət zamanı onu yazmamağınız sizin üçün günah deyildir. Alış-veriş etdiyiniz vaxt şahid tutun! Ancaq katibə və şahidə zərər yetirilməsin. Əgər zərər yetirsəniz, əlbəttə, bu sizin üçün pis işdir. Allahdan qorxun! Allah sizə öyrədir. Allah bütün işləri biləndir!” (Bəqərə surəsi, 282).

Başqalarına nəsihət verib özünü unutmamaq

“Siz insanlara yaxşı işlər görmələrini əmr etdiyiniz halda, özünüzü unudursunuz? Halbuki özünüz kitab oxuyursunuz. Məgər başa düşmürsünüz?” (Bəqərə surəsi, 44).

Quranı yaxşı bilən zəkalı və təcrübəli insan başqalarının dinlə bağlı səhv və nöqsanlarını ən kiçik incəliyinə qədər düzəldə, bu məsələdə onlara nəsihət verə, xəbərdarlıq edə bilər. Bu, müsbət haldır, lakin bu, insana həmin səhv və günahları özünün də etməsinə haqq qazandıra bilməz. Əksinə, insan başqalarına verdiyi nəsihətdən özü də ibrət almalı və həmin səhvləri etməməyə diqqət yetirməlidir. Yoxsa başqalarına verdiyi nəsihət əcr deyil, axirətdə onun əleyhinə dəlil kimi çıxar.

İşdə və gündəlik həyatda fərqli bir xarakter göstərmək

Möminin diqqət edəcəyi məsələlərdən biri də onun gündəlik həyatın qarışıqlıqları içində dünyəvi hadisələrə aldanaraq həqiqi məqsədini unutmamaqdır. Möminin əsas vəzifəsi Allahın qulu olduğunu unutmamaq, Quranda bildirilən əmr və tövsiyyələri dəqiqliklə yerinə yetirməkdir. İnsan əldə etdiyi iman dərəcəsini daim təzələmək və inkişaf etdirmək yönündə çalışmadıqca mövcud vəziyyətini də qoruya bilməz, mənəviyyatı sürətlə köhnəlməyə, imani həssaslığı, ağılı isə azalmağa başlayar.

Bəzi insanlar üçün rahat şərait çətin şəraitə nisbətən daha böyük imtahandır. Çətinlik və əziyyət zamanı ağıl və şüur açıq olduğu üçün bəzilərinə görə Allahla olan mənəvi bağı qorumaq daha asandır. Lakin mühüm olan məsələ həmin əlaqəni hər şəraitdə qorumaqdır.

Əmanəti öz sahibinə qaytarmaq

Hər insan fərqli bacarıq və qabiliyyətlərə malikdir. Bundan əlavə, hər insanın iman dərəcəsi, Allah qorxusu və təqvası da fərqli olduğu üçün, bunlara bağlı olaraq məsuliyyət hissi, ədalət anlayışı, hadisələrə qiymət vermək qabiliyyəti də fərqlidir. Bu səbəbdən insanın daşıyacağı məsuliyyətin növü və böyüklüyü də fərqli ola bilər. Bir işi doğru və qüsursuz şəkildə yerinə yetirə biləcək insan həmin işin «əhli» hesab edilir. Əmanətin öz sahibinə qaytarılması isə Quranda bildirilən əmrdir:

Əmanətə və əhdlərə xəyanət etməmək

Əmanət deyildiyi zaman bu, yalnız məhdud mənada, yəni verilən bir şeyi müəyyən müddətə saxlamaq kimi anlaşılmamalıdır. Hər bir vəzifə və məsuliyyət insan üzərində əmanətdir. Həmin vəzifə lazımi şəkildə yerinə yetirilməzsə, əmanətə xəyanət edilmiş anlamına gəlir.

Quranda tərif edilən mömin dürüst, əmin və məsuliyyətli insandır. O, kiçik məsələlərin, kiçik mənfəətlərin ardınca qaçmır. Buna görə də ona verilən hər bir əhdi yerinə yetirdiyi və ya daşıdığı əmanətə ən gözəl şəkildə riayət etdiyi üçün tam etibar edilir. Möminlərin bu xüsusiyyəti Quranda belə mədh edilir:

Allahdan bağışlanma diləmək

Bir ayədə belə bildirilir:

“Əgər Allah insanları günahlarına, haqsızlıqlarına görə cəzalandırsaydı, yer üzündə heç bir canlı sağ qoymazdı. Lakin Allah onlara müəyyən müddət möhlət verər. Əcəlləri gəlib çatdıqda isə bircə saat belə nə geri qalar, nə də irəli keçə bilərlər” (Nəhl surəsi, 61).

Şükür etmək

Şükür etmək, verilən hər nemətə görə dil və qəlblə Allaha olan minnət və təşəkkürünü ifadə etmək, həmin nemətləri Quranda göstərilən şəkildə istifadə edərək haqqını vermək deməkdir.

Qəlb və dil ilə yanaşı, şükrün əməldə olması da çox mühümdür. İnsan mal-mülk, var-dövlət, zənginlik, mövqe, məqam, vəzifə, etibar, zəka, sağlamlıq, güc kimi nemətlərdən Allah yolunda və Allahın əmr etdiyi şəkildə istifadə etməsə, o, verilən nemətin şükrünü haqqıyla yerinə yetirməmiş olur.

Özgə evlərə icazəsiz daxil olmamaq

Quranda möminlərin haqlarını qoruyacaq, maddi və mənəvi rahatlıqlarını təmin edəcək, onların aciz və narahat olmalarının qarşısını alacaq bütün tədbirlər görülmüşdür. Məsələn, yad insanın evinə hansı niyyətlə olursa-olsun, iznsiz və xəbərsiz daxil olmağı Quranda qəti şəkildə qadağan edilən davranışdır:

“Ey iman gətirənlər! Başqalarının evlərinə sahiblərindən icazə almadan və onlara salam vermədən girməyin. Bu, sizin üçün daha yaxşıdır. Bəlkə, düşünüb anlayasınız” (Nur surəsi, 27).

Evə daxil olanda salam vermək

Quranda həyatın hər anında, hər kiçik və böyük hadisədə Allahla sıx əlaqədə olmağa və daim axirəti xatırlamağa əsaslanan iman anlayışı əsas götürülür. Quranda həmçinin peyğəmbərlərdən misal gətirildiyi zaman bir çox yerdə onların hər zaman Allaha sığınan və axirəti xatırlayan insanlar olduqlarından bəhs edilir. Yalnız çətinliklərlə üzləşdikdə və ya sıxıntıya düşdükdə Allahı və axirəti xatırlayıb, gündəlik həyatda rast gələn hadisələrdə qəflət içində olmaq Quranın ruhuna tamamilə ziddir. Möminin hər anı, hər halı, gördüyü hər iş, başına gələn hər hadisə onun Allaha yaxınlaşması, əxlaqını gözəlləşdirməsi, savabını artırması üçün verilmiş fürsətdir. Quranda möminin həyatının hər anında bunu necə edəcəyi ilə bağlı bir çox misallar verilmişdir. Bunlardan biri də möminlərin evə daxil olarkən salam verərək gözəl əxlaq nümayiş etdirməsidir:

Salam verildikdə eyni dərəcədə və ya daha üstün tərzdə almaq

Salam vermək möminlərin bir-birinə ən gözəl dilək və istəklərini təqdim etmə formalarından biridir. Cənnətə daxil olarkən möminlər salamla qarşılanar və Cənnətdə də bir-birləri ilə salamlaşırlar. Salam verən insanın həmin salama daha gözəl şəkildə və ya ən azı eyni dərəcədə cavab verməsi fərzdir:

“Sizə salam verildiyi zaman onu daha gözəl alın və ya (eynilə sahibinə) qaytarın! Şübhəsiz, Allah hər şeyi hesaba alandır” (Nisa surəsi, 86).

Xəsislik və həsəd hisslərindən uzaq olmaq

İman gətirmiş insan digər insanlardan üstün davranışa malik olur. Lakin bu onun imtahanının sona çatması demək deyil. Möminin də bütün insanlar kimi nəfsi var.

Allah imtahanın zərurəti kimi ona günahlardan və pis əməllərdən çəkinməsini ilham etdiyini Quranda bildirmişdir (“Şəms” surəsi, 8). Paxıllıq, həsəd kimi mənfi əxlaq xüsusiyyətləri də günahlara daxildir və bu, bütün insanların nəfslərində var:

“...Ancaq nəfslərdə xəsislik həmişə mövcuddur. Əgər siz yaxşı dolanıb (dava-dalaşdan, kobud rəftardan) çəkinsəniz bu sizin üçün daha yaxşı olar. Şübhəsiz ki, Allah etdiyiniz hər bir işdən xəbərdardır!” (Nisa surəsi, 128).

Quran oxuyarkən şeytandan Allaha sığınmaq

Allah sınaq olaraq şeytanı insanların düşüncələrinə gizli təlqinlər edən xüsusiyyətdə yaradıb. Bu təlqin də insanların iman dərəcələrinə görə dəyişir. Şeytanın inkarçılar qarşısında hər istədiyini etdirəcək qüvvəsi olduğu halda, səmimi möminlərin imanına zərər verə biləcək heç bir qüvvəsi və təsiri yoxdur (Hicr surəsi, 39-40). Şeytan Allahın xalis qullarını azdırmaq qabiliyyətinə tam malik ola bilməsə də o, insanların nəzərlərini yayındırmaq, unutqanlıq vermək, diqqətlərini dağıtmaq kimi zərərlər verməyə çalışır.

Quran oxunanda susaraq onu dinləmək

“Quran oxunan zaman onu dinləyin və susun ki, sizə rəhm olunsun!” (Əraf surəsi, 204).

Ayədə qəti şəkildə ifadə edildiyi kimi, Quran oxunarkən susaraq onu dinləmək yalnız gözəl davranış forması deyil, eyni zamanda Allahın əmr etdiyi əməldir. Ayənin davamında da ifadə edildiyi kimi, bu əmrə göstərilən diqqət möminlərə rəhm olunmasına səbəb ola bilər.

Quran Allahın sözüdür. Buna görə də Allaha göstərilməli olan haşyət, yəni qorxu dolu hörmət Allahın sözünə qarşı da göstərilməlidir. Bu hörmətin ilk mərhələsi isə Allahın sözünü eşidən zaman susub, o sözə qulaq asmaqdır. Quran istər ərəb, istərsə də türk dilində və ya başqa dillərdə oxunduğu zaman ona həmin hörmətin göstərilməsi əsas şərtdir.

Namazda huşuda olmaq

Hər gün müəyyən vaxtlarda nizamlı şəkildə yerinə yetirilməsi fərz sayılan ibadətlər var. Lakin həmin ibadətlərin hər zaman yerinə yetirilməsini möminlər yalnız vərdiş halını alan ibadətlər kimi qiymətləndirməməlidirlər. Əksinə, Allah üçün yerinə yetirdiyi bu ibadət möminə hər dəfə yeni həyəcan və şövq verməlidir. Namaz da bu şəkildə daim yerinə yetirilən ibadətlərdəndir. Quranda möminlərin namazlarını huşu ilə qıldıqları bildirilir:

“Həqiqətən, möminlər nicat tapmışlar! Onlar namazlarında müti olub Ona boyun əyərlər!” (Muminun surəsi, 1-2).

Boş və lüzumsuz şeylərdən üz çevirmək

Möminlər boş və mənasız danışıqlara məhəl qoymadıqları kimi, axirətləri üçün heç bir faydası olmayan, hətta onlara zərər verəcək boş işlərə də vaxtlarını sərf etməzlər. Möminlərin bu xüsusiyyəti ayədə belə bildirilir:

“O kəslər ki, lüzumsuz şeylərdən üz döndərərlər” (Muminun surəsi, 3).

Allahın razılığının nəzərə alınmadığı hər iş Quranda bildirilən həmin lüzumsuz işlərə aiddir. İnsan hətta Quranda əmr edilən ən mühüm ibadəti də Allahın razılığından kənar, vərdiş olduğu və həmin anda ona asan gəldiyi üçün, əsas, lakin ona çətin olan işdən yaxa qurtarmaq üçün və ya hamının etdiyi iş kimi edərsə, bu, lüzumsuz ola bilər.

Boş danışmamaq

Boş danışıq Allahın xatırlanmadığı, Allah razılığının nəzərə alınmadığı, insanın axirəti üçün heç bir faydası olmayan danışıqlardır. Cahil insan vaxtının böyük hissəsini heç bir faydası olmayan və ruha da əziyyət verən boş danışıqlara sərf edir. Bir yerə toplandıqda boş danışıqlarla insanların vaxtını almaq şeytanın ən böyük hiylələrindən biridir. Bu yolla şeytan insanları Allahı xatırlamaqdan uzaqlaşdırmaq, onların Allahın varlığının dəlilləri olan saysız-hesabsız ayə və möcüzələri görmələrinə, yaradılışlarının məqsədini düşünmələrinə mane olmaq və axirət üçün istifadə edəcəkləri qiymətli vaxtlarını boş yerə sərf etdirmək istəyir.

Mal-dövləti özünü göstərmək xatirinə xərcləməmək

Allahın razı qalmadığı bir davranış da mal-dövləti özünü göstərmək naminə xərclənməsidir. Özünü camaata göstərmək məqsədilə xərcləmək inkarçılara xas olan xüsusiyyətdir:

“Öz mallarını xalqa göstərmək xatirinə xərcləyənləri, Allaha və axirət gününə inanmayanları da Allah sevməz. Şeytanla yoldaşlıq edənlərin yoldaşı necə də pisdir!” (Nisa surəsi, 38).

İsraf etməmək

Allahın verdiyi nemətin dəyərini qiymətləndirə bilməmək, verilən nemətlərdən istifadə edərkən və ya onları sərf edərkən şüursuz hərəkət etmək israfa səbəb olur. Allah bu mövzuda insanlara belə xəbərdarlıq edir:

“...İsraf edərək sağa-sola da səpələmə! Həqiqətən, (malını əbəs yerə) sağa-sola səpələyənlər şeytanların qardaşlarıdır. Şeytan isə Rəbbinə qarşı nankordur!” (İsra surəsi, 26-27).

Xəsislik etməmək, var-dövləti yığıb saxlamamaq

Quran əxlaqından uzaq olan cəmiyyətlərdə sədəqə vermək anlayışı geniş yayılmışdır. Həmin anlayışa görə, vicdanını rahat etmək üçün insan öz mal-dövlətindən az miqdarını sədəqə olaraq verir. Beləliklə də dini vəzifəni yerinə yetirməyin rahatlığı ilə malının yerdə qalan böyük hissəsini əlində saxlayır. Halbuki, Quranda bunun yanlış davranış olmasına açıq şəkildə diqqət yetirilir. Ayələrdə belə buyrulur:

“İndi gördünmü dönəni, bir az verib qalanına xəsislik göstərəni?” (Nəcm surəsi, 33-34).

Bəyənilməyən şeyləri Allah yolunda sərf etməmək

Bütün ibadətlərdə olduğu kimi, Allah yolunda mal-dövlət sərf edərkən də həmin ibadətin hikmətinin unudulmaması çox vacibdir. Allah yolunda mal-dövlət sərf etmək möminlər üçün mənəvi təmizlənmə vasitəsidir. İnsan sevdiyi, qiymət verdiyi şeyləri yalnız Allah rizası üçün, Onun razılığını qazanmaqdan ötrü fəda edirsə, yalnız o zaman sərf etdiyinin Allah dərgahında bir mənası və qiyməti olur. Beləliklə, mömin Allahın rəhmət və razılığını dünyadakı heç nəyə dəyişməyəcəyini, bu yolda hər şeyini fəda edə biləcəyini sübut etmiş olur. Mömin insan bu şəkildə davranaraq Allahın razılığını və rəhmətini qazanmağa məcburdur, onun buna ehtiyacı var. Allahın isə heç bir şeyə ehtiyacı yoxdur. Bu mövzu ilə bağlı bir ayədə belə bildirilir:

Sevilən şeyləri Allah yolunda sərf etmək

Səmimi və ixlaslı şəkildə, Allahın razılığından kənar heç bir məqsəd və əvəz güdmədən infak etmək, yəni Allah yolunda mal-dövlət sərf etmək imanın göstəricisidir. Allah yolunda mal-dövlət sərf edən möminlər bir çox ayələrdə mədh edilmiş və müjdələnmişdir. Lakin “Ali-İmran” surəsinin 92-ci ayəsində Allah yolunda mal-dövlət sərf etməklə bağlı çox incə və mühüm meyar verilmişdir: “Sevdiyiniz şeylərdən (haqq yolunda) sərf etməyincə savaba çatmazsınız”. Ayədə belə buyrulur:

“Sevdiyiniz şeylərdən (haqq yolunda) sərf etməyincə savaba çatmazsınız. Şübhəsiz ki, Allah xərclədiyiniz hər bir şeyi biləndir!” (Ali-İmran surəsi, 92).

Nəfsi təmizə çıxarmamaq

Səhvsiz olmaq ilahi xüsusiyyətdir və yalnız Allaha məxsusdur. Quranda hətta ən yüksək imana və əxlaqa sahib olan peyğəmbərlərin müxtəlif səhvlərindən bəhs edilir. Möminlərin də belə səhvlərdən və günahlardan çəkinməsi məsləhət görülür. Quranın bir çox yerində peyğəmbərlərə və bütün möminlərə Allahdan bağışlanma diləmələri əmr edilir. Həmçinin Quranda iman gətirənlərin bilərəkdən və ya bilmədən günah edə biləcəkləri də bildirilir. Bu hal hətta insanın Allah qarşısındakı acizliyinin, hər bir mövzuda, o cümlədən günah sahibi olmamaq, Allahın əmr və qadağalarını yerinə yetirmək kimi mövzularda da Allaha möhtac olduğunun göstəricisidir.

Möminin vəzifəsi isə həmin səhv və günahını müəyyən etdiyi zaman peşman olub bundan çəkinmək, tövbə və istiğfar (Allahdan bağışlanma) edərək, eyni günahı yenidən etməməyə diqqət yetirməkdir. Yoxsa özünü səhvsiz, günahsız göstərmək, təmizə çıxarmaq deyil... Çünki belə bir davranış Allahın sevmədiyi davranışdır:

Məzəmmət edən adamın tənəsindən qorxmamaq

Hər bir dövrdə Allaha qulluq edən, Onun əmrlərini yerinə yetirən, insanların deyil, yalnız Allahın razılığını qazanmağa çalışan insanlar, yaşadıqları cəmiyyətlər tərəfindən mənfi münasibətə məruz qalmışlar. Onlar dini inkar edənlərin rəhbər tutduqları azğın həyat tərzini və fəlsəfəsini rədd etdiklərinə, Quranda tərif edilən ideal modeli mənimsədiklərinə görə müxtəlif təzyiqlərlə üzləşmişlər. İnkarçı cəmiyyətin təzyiqləri daha çox fiziki işgəncələr və əzab-əziyyətlər formasında olur.

Möminlərin yaxınları tərəfindən isə onlara qarşı əks tədbirlər görülür, mənəvi təzyiq göstərilir və məzəmmət edilir. Lakin Allaha tamamilə sığınan və sarsılmaz imana sahib olan möminlər bu təzyiq və məzəmmətlər qarşısında öz dinlərindən azca da olsa, geri çəkilməmişlər. Bunun müqabilində də Allahın kömək və dəstəyini qazanaraq inkarçılar üzərində zəfər əldə etmişlər.

Allahın ayələrinə qarşı mübarizə aparan insanlara sevgi bəsləməmək

Möminin bütün dəyər ölçüləri Qurana əsaslanır. Sevgi də bunlardan biridir. Mömin yalnız Allahı və Allahın sevdiklərini sevir. Allahın və möminlərin düşmənlərinə qarşı isə kin və nifrət bəsləyir. Bu, Allahın Quranda müəyyən etdiyi açıq və qəti hökm olmaqla bərabər əlbəttə ki, mömin imanının səmimi nəticəsi olaraq başqa cür hərəkət etməz. Bu, möminin duyduğu səmimi imandan irəli gələn hərəkətdir və o bunu sidq-ürəklə edir. İmanının dərəcəsi artdıqca, onun Allaha və möminlərə duyduğu sevgi hissi də artır. Buna görə də möminin hətta ən yaxınları üçün bu ölçüdən kənar anlayışa malik olması mümkün deyildir. Ayədə bu hal belə izah edilir:

Fasiqin xəbərinə əsasən hərəkət etməmək

Doğru yoldan çıxmış, Allaha üsyana söykənən həyat tərzini mənimsəyən şəxs fasiqdir. Bu səbəbdən ondan Quran hökmlərinə riayət etməyi, ədalət, doğruluq, səmimilik, güvən kimi möminə xas xüsusiyyətləri gözləmək mümkün deyil. Həmçinin fasiq, Allah qorxusu olmayan, möminlərin imanına qısqanclıqla yanaşan, möminləri yoldan çıxarmaq istəyən, onlara zərər vurmaqdan və əziyyət verməkdən zövq alan biridir. Buna görə də fasiqin möminlərə verdiyi xəbərin dəqiqliyi və doğruluğunun araşdırılması mütləqdir. Bu mövzu ilə bağlı ayədə belə buyurulur:

Əmin-amanlıq və qorxu xəbərini yaymamaq

Quran əxlaqına əməl olunan cəmiyyətdə müsəlmanların zərər və ya mənfəətləri ilə birbaşa və ya dolayısı ilə əlaqədar olan hər bir xəbər və məlumatın həmin xəbərdən ən doğru nəticəni çıxaracaq səlahiyyətli və məsul insanlara çatdırılması Allahın qəti əmridir. Quranda belə xəbərlər «əmin-amanlıq və ya qorxu xəbəri» kimi göstərilir. Ayədə belə buyrulur:

“Onlara əmin-amanlıq və ya qorxu xəbəri gəldikdə dərhal onu yayarlar. Halbuki əgər bunu Peyğəmbərə və ya özlərindən olan əmr sahiblərinə demiş olsaydılar, əlbəttə, həmin xəbəri onun mahiyyətinə varan şəxslər bilərdilər. Əgər Allahın lütfü üzərinizdə olmasaydı, şübhəsiz ki, az bir qisminiz müstəsna olmaqla, şeytana uyardınız” (Nisa surəsi, 83).

Bir işi bitirdikdən sonra başqa işə başlamaq

Quran ayələrinə baxdığımız zaman mömin üçün boş vaxt anlayışının olmadığını görürük. Möminin hər gün vaxtlı-vaxtında yerinə yetirəcəyi ibadətlərin çox vaxtını almaması, qalan vaxtını öz istək və həvəslərinə uyğun boş işlərə sərf edə bilər mənasını vermir. Allah iman gətirənlərin üzərinə bütün həyatları boyu həm öz nəfsləri ilə, həm də inkar edənlərin əxlaqına qarşı fikir mübarizəsi aparmaq vəzifəsi qoyub.

Bunun üçün möminin yerinə yetirməli olduğu işlər, saysız-hesabsız vəzifələr var. Onun bu səmimi və ixlaslı səylərinin həddi-hüdudu, fasiləsi yoxdur. Bu səbəbdən yerinə yetirilən iş, tamamlanan vəzifə, başa çatdırılan hazırlıq işlərinə ara vermək üçün səbəb deyil, tam əksinə, yeni fəaliyyətə başlamağın göstəricisidir. Ayədə bu hal belə bildirilir:

Qəzəbi boğmaq

Quranda möminin öz hirsini cilovlaması, əsəbin səbəb ola biləcəyi müxtəlif xəta və zərərlərdən qorunmaq baxımından ideal davranış kimi göstərilir:

“Onlar bolluqda da, qıtlıqda da xərcləyər, qəzəblərini udar, insanların günahlarından keçərlər. Allah yaxşılıq edənləri sevər” (Ali-İmran surəsi, 134).

Zənnə qapılmamaq, qeybət etməmək, insanların eyiblərini araşdırmamaq

“Ey iman gətirənlər! Çox zənnə-gümana qapılmaqdan çəkinin. Şübhəsiz ki, zənnin bəzisi günahdır. Bir-birinizin eybini arayıb axtarmayın, bir-birinizin qeybətini qırmayın! Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yeməyə razı olarmı?! Bu sizdə ikrah hissi oyadar. Allahdan qorxun. Həqiqətən, Allah tövbələri qəbul edəndir, rəhmlidir!” (Hucurat surəsi, 12).

Müsəlmanlara dəstək vermək, onlarla çəkişməmək və münaqişəyə girməmək

Allah Öz ayələrində möminlərin birlik və həmrəylik içində olmalarını, bir-birinə hər bir məsələdə dəstək vermələrini və kömək etmələrini əmr etmişdir.

Qurana baxdığımız zaman müsəlmanların yer üzündəki mövqeyinin və Allah dərgahındakı qiymətinin başqa insanlardan daha fərqli olduğunu görürük. Müsəlmanlar vicdanlı, əxlaqlı və şərəfli həyat yaşadıqları üçün Allahın sevdiyi və dəyərli saydığı insanlardır. Lakin Quranda, Allah dərgahında qiymətli olan bu qulların sayının azlığına da diqqət çəkilir. Allah ayəsində əksər insanların iman gətirməyəcəyini və iman gətirən insanların bir çoxunun da şirk qoşmadan iman gətirməyəcəyini bildirir. Bu isə əsl müsəlmanların yer üzündə azlıq təşkil edəcəyi mənasına gəlir. Bu səbəbdən hətta bircə müsəlmanın belə iman gətirənlər baxımından əhəmiyyəti çox böyükdür. Belə ki, Quranda müsəlmanların bir-birləri üçün dəyəri qoruyucu, himayə edən, köməkçi mənasına gələn «vəli» sözündən istifadə olunaraq açıqlanır.

Lağ etməmək, alçaldıcı və təhqiramiz ləqəblər qoymamaq

Dini inkar edən insanlar özlərini başqalarından üstün tutmaq arzusu ilə həmişə kiməsə lağ etmək, kimisə alçaltmaq, kiməsə ləqəb qoymaq kimi çirkin əməllərə əl atırlar.

Cahiliyyə əxlaqına aid olan belə davranışları Allah möminlərə qadağan etmişdir. Allahın bu hökmü Quranda belə bildirilir:

“Ey iman gətirənlər! Bir qövm digərini lağa qoymasın. Ola bilsin ki, onlar (lağa qoyulanlar) o birilərindən (lağa qoyanlardan Allah yanında) daha yaxşı olsunlar. Qadınlar da bir-birinə rişxənd eləməsinlər. Bəlkə, onlar o birilərindən daha yaxşıdırlar. Bir-birinizə tənə etməyin və bir-birinizi pis ləqəblərlə çağırmayın. İman gətirdikdən sonra fasiq adını qazanmaq necə də pisdir. Məhz tövbə etməyənlər zalimlərdir!” (Hucurat surəsi, 11).

Etdiyi əməllərə görə sevinib etmədikləri ilə öyünməmək

Gördüyü işlərlə lovğalanmaq eləcə də həqiqətdə etmədiyi işlərlə öyünmək cəmiyyətdəki bir çox insanlarda müşahidə olunan ümumi haldır. Halbuki «Ali-İmran» surəsinin 188-ci ayəsində bu davranışın Allahın dərgahında bəyənilməyən bir əxlaq olduğu bildirilir. Ayədə belə buyrulur:

“Etdikləri əməllərə görə sevinən və görmədikləri işlərə görə tərif olunmağı sevən kimsələrin əzabdan xilas olacaqlarını güman etmə. Onları şiddətli bir əzab gözləyir!” (Ali-İmran surəsi, 188).

İtirilənlərə görə məyus olmamaq və əldə edilənlərə görə öyünməmək

Müsəlmanların Allaha və Onun dininə olan bağlılıqları heç bir şərtə söykənmədən tam bir səmimiyyətə bağlıdır. Bu səbəbdən də müsəlmanın din əxlaqına uyğun yaşamaqdakı şövqü, əhval-ruhiyyəsi, gücü, qətiyyəti şəraitin dəyişməsindən asılı deyildir. Bu, çox mühüm Quran əxlaqıdır. Bu mövzunu izah edərkən Quranda müsəlmanın iki əsas xüsusiyyətinə diqqət yetirilməlidir. Birincisi, müsəlman üzləşdiyi istənilən çətin şəraitdə sarsılmamalı və problemlərə görə əhval-ruhiyyəsini pozmamalıdır. İkincisi isə müsəlmanın sahib olduğu imkanlara görə lovğalığa və təkəbbürə qapılmaması ilə bağlıdır. Allah müsəlmanların bu xüsusiyyətini bir ayədə belə bildirir: