“Ey iman gətirənlər! Çox zənnə-gümana qapılmaqdan çəkinin. Şübhəsiz ki, zənnin bəzisi günahdır. Bir-birinizin eybini arayıb axtarmayın, bir-birinizin qeybətini qırmayın! Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yeməyə razı olarmı?! Bu sizdə ikrah hissi oyadar. Allahdan qorxun. Həqiqətən, Allah tövbələri qəbul edəndir, rəhmlidir!” (Hucurat surəsi, 12). Ayədə möminin çəkinəcəyi üç mühüm davranışdan söhbət açılır: zənnə qapılmamaq, qeybət etməmək, eyibləri araşdırmamaq... Bunlar eyni zamanda bir-biri ilə bağlı olan davranışlardır. Çünki qeybət edən, yəni bir möminin arxasınca dedi-qodu edən insan elə onun haqqında bəzi mənfi gümanlara da düşmüş olur. Eynilə eyibləri araşdıran insan da müxtəlif gümanlarla belə davranışı etmiş olur.
Bu davranışların üçünün də ortaq xüsusiyyəti möminləri incidən, möminlər arasındakı bərabərliyi və həmrəyliyi pozan, sevgini, şəfqəti və mərhəməti azaldan davranışlar olmasıdır. Bunların hamısı cahiliyyə toplumunun gündəlik həyatında adi hal almış çirkin vərdişlərdir. Cahil cəmiyyətin çox təbii qarşıladığı bu vərdişlərin əslində nə qədər xoşagəlməz olması ayədəki qeybətlə bağlı misaldan da aydın olur. Həmçinin başqa bir ayədə də Allahın «arxada dedi-qodu edənlər» haqqında xəbərdarlığı var. Ayədə belə hökm edilir:
“Qeybət edib tənə vuran hər kəsin vay halına! O kimsə ki, mal yığıb onu dönə-dönə sayar. Və elə zənn edər ki, mal-dövləti onu əbədi yaşadacaqdır. Xeyr! O mütləq Hütəməyə atılacaqdır! Sən nə bilirsən ki, Hütəmə nədir?! O, Allahın yanar odudur” (Huməzə surəsi, 1-6).
Məlum olduğu kimi, ayənin davamında həmin davranış tərzini mənimsəyənlərə qarşı birmənalı şəkildə cəhənnəm təhdidi var. Həmin təhdidi nəzərə aldığımız zaman, bu əxlaqın möminlərin diqqət yetirməli olduğu Qurandan kənar davranış olduğunu görərik.
Şeytan dini inkar edənlərin bir-birinə bəslədiyi kin, həsəd və paxıllıqdan irəli gələn eyibləri araşdırmaq və qeybət kimi davranışları möminlərə müsbət göstərmək üçün, bunları din adına gösərməyə çalışa bilər. Məsələn, səhv və nöqsanları olan möminin arxasınca dedi-qodu etməyi onun yaxşılığı və ya dinin mənfəəti üçün olan hərəkət kimi göstərməyə çalışa bilər. Halbuki, Allah bu davranışı möminlərə Quranda qəti qadağan etmişdir.
Ayədə sadalanan nöqsanlar arasında diqqət yetirilməli olan başqa bir davranış da «zənnə qapılmamaq»dır. Qeybət və eyibləri araşdırmaq zənnə qapılmağa nisbətən daha konkret səhvlərdir. Buna görə də həmin səhvi edən insanı digər möminlər xəbərdar edib onu bu davranışdan çəkindirmək imkanı əldə edirlər. Zənnə qapılmaq qəlbdə yarandığı üçün möminin yalnız özünün müəyyən edib tədbir görə biləcəyi hadisədir. Bunun nəticəsində qəflətə düşən mömin öz-özünə düşünərkən ayədə günah sayılan bir çox pis gümanlara düşə bilər. Buradan məlum olur ki, mömin yalnız etdiyi əməllərinə görə deyil, niyyətinə, duyğu və düşüncələrinə görə də məsuliyyət daşıyır. Bütün kitab boyunca incələyəcəyimiz kin, həsəd, qorxu, sevgi və buna bənzər bir çox anlayışlar da möminə məsuliyyət yükləyən hisslərdəndir. Bu səbəbdən möminin ağlından keçirdikləri və hiss etdikləri də Allahın sərhədlərini aşmamalıdır. Quran hökmlərini rəhbər tutaraq öz hiss və düşüncələrini tərbiyə edən insan isə şübhəsiz ki, ən doğru yola çatar.
